27 Ιαν 2009

ΞΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ


Από την αναδρομική έκθεση του Γιάννη Κουνέλλη 
στα αμπάρια του φορτηγού πλοίου ΙΟΝΙΟΝ
Πειραιάς 1994 (φωτό Μ. Μπαμπούσης)

Όλα ήταν μαζί μέχρι που ήρθε ο νους και τα χώρισε
...........................................................Αναξαγόρας

“ Η τέχνη αντιπροσωπεύει την προαίσθηση και τη χαρούμενη ελπίδα, πως κάποια μέρα θα συντριβεί ο αφορισμός της εξατομίκευσης και θα ξαναποκατασταθεί η ενότητα.”
...............................................................Nietzsche

Δύσκολα καταλαβαίνει κανείς τον Κουνέλη από φωτογραφίες, χωρίς να μπει σε μια ολοκληρωμένη εγκατάστασή του. Μένει σκεπτικός στο κατά πόσο αυτό που βλέπει είναι τέχνη ή εργοτάξιο ή αποθήκη. Θα κάνω μια προσπάθεια να μεταφέρω αυτό που έχω βιώσει στις δύο αναδρομικές που έχω επισκεφθεί, χωρίς αυτό να αποτελεί ανάλυση του έργου του.
Επισκέφθηκα για πρώτη φορά την τεράστια έκθεση (4000τμ) του Κουνέλη στο Άμστερνταμ έχοντας στο κεφάλι μου μια αόριστη εικόνα (από φωτογραφικό υλικό) της έκθεσής του στη Ρώμη, όπου είχε αφήσει κάμποσα άλογα σταβλισμένα για μερικές μέρες στην γκαλερί. Τίποτα όμως δεν προμήνυε τη διέγερση των αισθήσεων που θα με κυρίευε εισχωρώντας στον κόσμο του.
Ας αναφερθώ σε αυτό που ακόμα και τώρα, ζει μέσα μου, μετά από τόσα χρόνια. Βρέθηκα, στο μέσο περίπου της έκθεσης, σε μια ψηλοτάβανη αίθουσα περίπου 80τμ όπου υπήρχαν εκατοντάδες μεγάλα κιούπια (λαήνια) διαφορετικών προελεύσεων και σχημάτων στο κέντρο. Δεν είχαν καθαριστεί με αποτέλεσμα να αναδίδουν μυρωδιές από τα αποσυντεθειμένα υπολείμματα των αγαθών, που κάποτε είχαν αποθηκευτεί μέσα τους. Κυρίαρχη μυρωδιά ήταν αυτή της μούργας που αφήνει το λάδι αλλά από κάτω υπέβοσκαν και άλλες μυρωδιές όπως της μούχλας, του χώματος κ.τ.λ. Οι τοίχοι άσπροι καλοβαμμένοι, ξύλινο καλογυαλισμένο πάτωμα. Όλα παρέπεμπαν σε μοντέρνο μουσείο (που άλλωστε και ήταν) μα η μυρωδιά, σε γύριζε πίσω σε αρχαϊκές εποχές, σε μέρη βουκολικά, δημιουργώντας μια ναυτία εννοιολογικών συνειρμών. Κυριεύτηκα από μια ιδέα που ξύπνησε εκεί: να ψάξω τις καταγωγικές μου μνήμες, τις πρωτογενείς μυρωδιές, να γυρίσω με τη βοήθειά τους πίσω στα παιδικά χρόνια να πιάσω το νήμα από κει. Τι ξέχασα από τις υποσχέσεις που έδωσα στο παιδί εαυτό μου, πως με στοίχειωνε αυτό ακόμα; Αποσβολωμένος ρούφαγα αχόρταγα τη μυρωδιά και αφουγκραζόμουν. Σχεδόν είχα πιστέψει ότι σε λίγο θα ξεχύνονταν εικόνες που θα μου επέτρεπαν να μπω μέσα τους... Βγαίνοντας από την έκθεση δεν ήμουν πια ο ίδιος.

Χρόνια μετά επισκέφθηκα μια αναδρομική έκθεση-εγκατάσταση του Κουνέλη στο φορτηγό πλοίο ΙΟΝΙΟΝ στον Πειραιά. Μπαίνοντας μέσα στην κοιλιά του πλοίου, που στην ουσία ήταν τα αμπάρια του, με κυρίευσε η ίδια αίσθηση. Αφορμή ήταν πάλι η μυρωδιά, απομεινάρι του αποθηκευμένου σταριού που μετέφερε το πλοίο, ανακατεμένη από μυρωδιές υγρασίας σκουριάς κ.τ.λ. Τα έργα μπερδεύονταν με την υποδομή του πλοίου, σκόπιμα, υποβολιμαία, παρακινούσαν το θεατή να κρίνει πιο είναι τέχνη και πιο όχι, αποστασιοποιόντας τον, κάνοντάς τον συνένοχο και συν δημιουργό.

Σε μια πλευρά ήταν στημένο και το έργο της φωτογραφίας. Θα καταλάβατε από τη δεύτερη φωτογραφία ότι το έργο δεν το όριζε η μορφή του, άλλωστε φαίνεται η κατασκευή του από τους εργάτες (που δεν είναι καλλιτέχνες) και όχι από τον Κουνέλη. (Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι έγινε κάτω από τις οδηγίες του καλλιτέχνη, αλλά φαντάζεστε τι αποτέλεσμα θα είχε εάν γινόταν το ίδιο στην περίπτωση του Πικάσο ας πούμε;) Βασική ιδέα του έργου είναι η ανοίκεια αλλά και συνάμα καταγωγική συνεύρεση. Το κάρβουνο που λιώνει το σίδερο, μαζί με μια βιομηχανική κατασκευή από σίδερο. Η απαρχή της εξέλιξης του πολιτισμού μας, μαζί με ένα σύγχρονο τεχνούργημα. Αυτό που γνωρίζουμε οπτικά όλοι (τη λαμαρίνα) μαζί με την ξεχασμένη (μα βαθιά χαραγμένη) εικόνα του κάρβουνου ως πηγή θερμότητας, άρα ζωής.
Αυτό που αναδύεται είναι το σπάσιμο της συνέχειας. Αντιμετωπίζεις με οδύνη, την κατατεμαχισμένη αντίληψή σου. Τι σου λείπει και πόσος σημαντικός ήταν ή είναι για σένα ο χαμένος κρίκος; Παράλληλα νιώθεις μια έλξη για το ακατέργαστο κάρβουνο, όχι για να το αποκτήσεις, να το ξαναχρησιμοποιήσεις, αλλά γιατί σε «γειώνει» με κάτι που το έχεις ανάγκη: με τις ρίζες. Κοιτάς τους επισκέπτες ερευνητικά, δεν σου μοιάζουν πια ξένοι, φαίνεται στα μάτια τους η συνενοχή. Κρύψαμε όλοι την καταγωγή μας, αποκοπήκαμε από τις ρίζες μας, νομίζοντας ότι ο πόνος της ζωής θα απαλυνόταν, ο θάνατος δεν θα συνδεόταν πια με μας, τα τυχάρπαστα πλάσματα, δεν θα μας έβρισκε. Ο Κουνέλης με τα φτωχά του υλικά, μας υπενθυμίζει, βιωματικά που ανήκουμε, την θαλπωρή της ενότητας. Ερμηνεύει τους εφιάλτες μας και μας καλεί (μας εξωθεί) να αλλάξουμε οπτική γωνία. Δεν μας υποδεικνύει όμως μια νέα θέση, προκαλεί ορμέμφυτα αισθήματα για να μας καθοδηγήσουν. Καταργεί τον παθητικό θεατή αφαιρώντας την απόσταση. Ξανακατασκευάζει την ενότητα που έχει χαθεί.

Ο Κουνέλης δηλώνει Ιταλός και ζωγράφος. Τύποις, μήτε το ένα είναι, μήτε το άλλο. Ορμώμενος εκ Καστοριάς ξενιτεύτηκε στα 18 του για να σπουδάσει ζωγραφική στην Ιταλία. Αυτό που δηλώνει είναι η αλήθεια του πολιτισμού μας: ο τόπος που του έδωσε νόημα είναι η πατρίδα και τέχνη του «σαρκαστικά» η ζωγραφική, υποδηλώνοντας έτσι ότι όποιος βάζει όρια, θα κάνει αυτό που έχει ήδη γίνει.

22 Ιαν 2009

ΑΠΑΤΗ στο τετράγωνο

AndyWarhol: Marilyn Monroe -1967

............................" Ο άνθρωπος που είναι ανίκανος για τέχνη
..............................δημιουργεί μια νέα τέχνη στα μέτρα του."
.......................................................                ..........Nietzsche

Μια ακόμη επανάληψη στην τέχνη, όπως αυτές της μαζικής παραγωγής αλλά βαφτισμένη στην ανερχόμενη κυριαρχία των ΗΠΑ. Η Αμερική διεκδικεί τα σκήπτρα από την γηραιά ήπειρο και η Νέα Υόρκη από το Παρίσι. Μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο οι Ηνωμένες πολιτείες είναι ο μεγάλος νικητής. Χωρίς πολεμικές επιχειρήσεις στο έδαφός τους, διατηρούν όλες τις υποδομές τους ανέπαφες και στις καρδιές τους την πικρή γεύση της απόρριψης από τα σαλόνια της Ευρώπης. Είναι βλέπετε οι παρίες της άλλοτε κραταιάς Ευρώπης που έτρεξαν εκεί για να πραγματοποιήσουν το όνειρο που τους το αρνιόταν η πατρίδα τους. Τα κατάφεραν αλλά τώρα θέλουν και τη δόξα.

Όλες οι τάσεις της τέχνης ακολουθούν τις αντίστοιχες τις Ευρώπης εκτός ίσως ένα κομμάτι της μουσικής (Τζαζ). Ζητούν απεγνωσμένα κάποιους να ανοίξουν το δικό τους δρόμο. Δεν μπορούν να περιμένουν και θεοποιούν όποιον διαφέρει από τη συμβατική συμπεριφορά της συντηρητικής κοινωνίας τους. Τι ειρωνεία μια κοινωνία με την μαζικότερη παραγωγή ομοιομορφίας, να αποζητά το διαφορετικό για να ξεχωρίσει.

Μη φανταστείτε ότι τα αφήνουν όλα στην τύχη. Αποθεώνουν όσους πέθαναν νέοι (η όσους εξωθήθηκαν) και δεν μπορούν να υπερασπίσουν τη διαφορετικότητά τους: Μέρυλιν Μονρόε, Τζέημς Ντίν, Ελβις Πρίσλευ μονοπωλούν μετά το θάνατό τους το νεότευκτα media προβάλλοντας το εφήμερο και τη νεότητα ως αξία καθαυτή. Δεν άργησε όλη αυτή η προσπάθεια να βρει τον ιερέα της και στις εικαστικές τέχνες που δεν είναι άλλος από τον Άντυ Γουώχολ, παιδί της μόνης τέχνης που μεσουρανούσε στην Αμερική, της διαφήμισης.

Ο Άντυ Γουώχολ συνεπής με την καταναλωτική αγορά, “κλέβει” τις πρωτοποριακές κινήσεις του μοντερνισμού, μόνο που δεν αντικαθιστά το νόημα, (το θεωρεί ως μη αναγκαίο στα έργα του) εκτός από το να αλλάξει τα εκτεθειμένα αντικείμενα (βλέπε κονσέρβες, και συσκευασίες αμερικανικών καταναλωτικών προϊόντων). Αντίθετα θεωρεί την ζωή του ως μέρος της τέχνης του και επιδίδεται σε μια προκλητική επίδειξη ελευθεριότητας και Show off (όπως η άσπρη περούκα). Οι ανερχόμενοι σταρ του Χόλιγουντ και της μουσικής βιομηχανίας συρρέουν για να τους φτιάξει τα πορτρέτα τους, δίνοντάς και παίρνοντας προβολή.

Ποια είναι η τέχνη του Γουόρχολ; η συνεχής επανάληψη χωρίς απαιτήσεις μοναδικότητας (άλλωστε τα έργα του είναι εκτυπώσεις ακόμα και η υπογραφή του) αλλά και χωρίς αιτήματα τέχνης. Τα χαρτιά περιτυλίγματος είναι όλη κι΄ όλη η αναφορά του. Αυτό που αναδεικνύει τα έργα του και τα κατατάσσει στον χώρο της τέχνης είναι η ζωή του, οι σχέσεις του με τις διασημότητες, και η ανάγκη της Αμερικής για πρωτοπορία.

Όλοι εμείς, όπου κι αν βρισκόμαστε όποιου μορφωτικού επιπέδου κι’ αν’ είμαστε ξέρουμε το στιλ, εάν όχι απαραιτήτως το όνομα: είναι αυτός με τα πολλαπλά πρόσωπα και τα φανταχτερά χρώματα, αυτός που έφτιαξε το πορτρέτο της Μέρυλιν ντε… Αυτός είναι ο Άντυ Γουώχολ, που έδωσε κάτι σαν τέχνη (εύπεπτο, αναπαράξιμο, στιλάτο), στα ανερχόμενα και πεινασμένα για κυριαρχία, αμερικάνικα ΜΜΕ που μας τον μπούκωσαν με κάθε τρόπο. Αυτό σηματοδοτεί την μετατόπιση (και εν τέλη απαλλοτρίωση) της αισθητικής κρίσης από τον σκεπτόμενο θεατή (αληθεύων κατά Χαϊντεγκερ) στον πειθήνιο καταναλωτή, που παραμετροποιήται και γίνεται target group στο marketing.

Νομίζω, εάν για κάτι έπρεπε να μείνει στην ιστορία της τέχνης, ο Άντυ Γουώχολ, είναι ως σύμβολο μιας γιγάντιας απάτης που καταρράκωσε την ίδια την αξία της τέχνης, εφ’ όσον περισσότερο την χρησιμοποιείται παρά την υπηρέτησε.

18 Ιαν 2009

ΣΤΙΓΜΕΣ

ARMAN: LES MONTRES, ΩΡΟΛΟΓΙΑ – 1960


Υπάρχουν στιγμές που ο χρόνος συμπυκνώνεται και αιμορραγεί από την περίσσια φόρτιση. Στιγμές αναπάντεχα φορτωμένες που γδέρνουν τα όρια της συνείδησης, δημιουργώντας διαυγάσεις αναντίστοιχες με το η τα γεγονότα που προηγήθηκαν. Πως άραγε συμβαίνει αυτή η αιφνίδια αλλαγή της πραγματικότητας, όπως τη γνωρίζαμε πριν και αναμένουμε να συνεχιστεί μετά;
Νομίζω ότι όσοι έχουν εμπλακεί σε αυτοκινητιστικό ατύχημα, θα καταλαβαίνουν σε τι αναφέρομαι αλλά μόνον ότι αφορά την ένταση. Το έργο “LES MONTRES” του Αρμάν μπορεί ίσως να μας δώσει μιαν ανάγλυφη εικόνα αυτών των στιγμών. Πολλά ρολόγια μαζί διαφορετικών κατασκευαστών με διαφορετικές ενδείξεις ωρών, προφανώς πολλών πρώην ιδιοκτητών που ακυρώνουν το χρόνο, κάνοντάς τον ευτελή. Φανταστείτε έναν συμβατό θεατή ο οποίος σέρνει τη ματιά του από ρολόι σε ρολόι και βλέπει τα γεγονότα της στιγμής που έχει σταματήσει το καθένα. Ίσως αυτό το χαρισματικό άτομο να συνέθετε μια ιδεατή πραγματικότητα που να φώτιζε τις ανθρώπινες σχέσεις όπως ποτέ μέχρι τώρα δεν έχουν ιδωθεί. Μπορεί αυτό το άτομο να μην υπάρχει αλλά τίποτα δεν εμποδίζει τη σκέψη να αναπλάσει πιθανώς ανάλογη πραγματικότητα, συνδέοντας αυθαίρετα η και με θαυμαστή διαύγεια χρονικές στιγμές και καταστάσεις που θα δώσουν το ίδιο αποτέλεσμα. Αλλά ας γυρίσουμε στην πυκνότητα των στιγμών.
Αναφέρομαι στις στιγμές που γινόμαστε θεατές πολλαπλών λειτουργιών τού εγκεφάλου που θεάται με τη σειρά του το σύνολο της ζωής μας σαν μια τρισδιάστατη κατασκευή. Φανταστείτε τη σκέψη σαν ένα πολυγωνικό διάφανο κρύσταλλο που φτάνει να αλλάξεις γωνία για να εμφανιστεί στην πλήρη της διαφάνεια μια πτυχή της ζωή σου και μετακινούμενος πάλι μια άλλη και μια άλλη κ.ο.κ.
Όταν σκεφτόμαστε τη σκέψη, αλλοιώνουμε αναγκαστικά τη χρονική συνέπεια, αφού η σκέψη μπορεί να αναπηδά μέσα στο χρόνο χωρίς να νοιάζεται για τη γραμμικότητα των γεγονότων. Νομίζω ότι η περιπέτεια του συλλογισμού ταιριάζει στη μεταμοντέρνα αφήγηση, που περιγράφει αυτό που είναι σημαντικό και όχι αυτό που είναι μετά η σύγχρονο η συμβατό.
Η βασανιστική ροή του χρόνου συγκαλύπτει τη σημαντικότητα των επιμέρους στιγμών δίνοντας ένα κεντρικό νόημα που μας κρατά σε μια σχετική ισορροπία. Πολλές φορές αισθανόμαστε την ανάγκη να επαναλαμβάνουμε τα ίδια πράγματα ως ένδειξη ψυχικής υγείας αλλά έχουμε αυτό το αίσθημα του ανικανοποίητου που δεν μας αφήνει να ησυχάσουμε. Ζυγιάζουμε τα πράγματα και τα βρίσκουμε ικανοποιητικά μα τίποτα δεν μας ικανοποιεί ώσπου έρχονται αυτές οι στιγμές. Το μυαλό δουλεύει σε άλλες ταχύτητες και με άλλες δυνατότητες. Συγκρίνουμε τυχαία περιστατικά με ανοίκειες καταστάσεις και ω του θαύματος ταιριάζουν και βγάζουν νόημα. Πηδάμε από σκέψη σε σκέψη όχι συμπερασματικά αλλά ούτε με κάποια χρονική συνέπεια και πάλι βγάζουμε νόημα.
Πολλές φορές έχω αναρωτηθεί τι προκαλεί αυτές τις στιγμές αλλά είναι μάταιο, δεν εντοπίζω τίποτα. Οι νευροφυσιολόγοι μπορούν να μας δώσουν κάμποσες εξηγήσεις που δεν ερμηνεύουν όμως την αίσθηση των στιγμών αυτών. Υπάρχουν βέβαια και οι απίστευτα κενές στιγμές πάλι με ανεξήγητο τρόπο.
Όταν βλέπω τα έργα του Αρμάν έχω πάντα την αίσθηση ότι η επανάληψη στην υπερβολή της, αποκαλύπτει την κριμένη αλήθεια των στιγμών αυτών γιατί τα παρουσιάζει τόσο έξω από την πραγματικότητά τους σε πείσμα κάθε λογικής ερμηνείας. Σε προκαλούν να δεις μέσα από την κενότητα της επανάληψης. Δείχνουν περισσότερο παρά προβάλουν. Εάν πιστέψουμε τον Χάιντεγκερ αυτό που είμαστε, είναι το να ιστάμεθα μέσα στο χρόνο και όχι να το ακολουθούμε. Αυτό που είμαστε είναι αυτές οι στιγμές, αυτές οι ελεύθερες σκέψεις που τις γευόμαστε σπάνια και στην χειρότερη περίπτωση κάνουμε ότι είναι δυνατόν να μην εμφανιστούν.